Jaszczurki, znane również jako Lacertilia, to fascynująca grupa gadów, która przyciąga uwagę zarówno naukowców, jak i miłośników przyrody. Te czworonożne lub beznogie zwierzęta, o wydłużonym ciele i mocnych szczękach, występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Zrozumienie ich biologii i ekologii jest kluczem do ochrony tych stworzeń oraz ich siedlisk.
Co to są jaszczurki?
Jaszczurki należą do grupy gadów łuskonośnych i w tradycyjnym rozumieniu obejmują wszystkie łuskonośne, które nie należą do węży ani do amfisben. Oznacza to, że są one taksonem parafiletycznym, co oznacza, że nie obejmują wszystkich potomków swojego wspólnego przodka. W nowszych klasyfikacjach, takich jak klasyfikacja ITIS, jaszczurki nie są wyróżniane jako odrębna grupa. Jednak ich różnorodność jest imponująca – obejmują ponad 7700 gatunków.
Typowa jaszczurka charakteryzuje się wydłużonym ciałem zakończonym ogonem, który może być odrzucany w wyniku autotomii. Ich kończyny są zwykle pięciopalczaste, choć u wielu gatunków widoczna jest tendencja do redukcji kończyn. Jaszczurki mają mocno zrośnięte kości żuchwy, co umożliwia miażdżenie pokarmu. Większość gatunków jest jajorodna, a liczba złożonych jaj zależy od gatunku oraz kondycji fizycznej samicy.
Układ szkieletowy i oddechowy
Jaszczurki posiadają żebra na całej długości kręgosłupa piersiowego i brzusznego. Umożliwia to ochronę narządów wewnętrznych, choć ich klatka piersiowa jest stosunkowo niewielka. W płucach jaszczurek brak jest oskrzelików. Oskrzela otwierają się bezpośrednio do jamy płuca, która pokryta jest wewnętrznymi fałdami z licznymi woreczkami zwiększającymi powierzchnię wymiany gazowej. Wentylacja płuc zachodzi dzięki skurczom mięśni międzyżebrowych.
Niektóre gatunki jaszczurek, zwłaszcza te bardziej zaawansowane ewolucyjnie, mają płuca podzielone na komory dzięki kilku dużym przegrodom. Ciekawostką jest, że niektóre gatunki potrafią na pewien czas wykorzystać mechanizm oddychania beztlenowego, co jest niezwykle istotne w trudnych warunkach środowiskowych.
Występowanie jaszczurek
Jaszczurki występują na wszystkich kontynentach, poza zimną Antarktydą. W Polsce spotkać można pięć gatunków jaszczurek, z których najliczniej występuje jaszczurka zwinka. Jest to gatunek pospolity, preferujący siedliska nizinne, takie jak murawy, tereny kamieniste, ogrody działkowe, czy parki. Zwinka to również gatunek heliotermiczny, co oznacza, że do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje słońca.
Jaszczurka zwinka
Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) jest najczęściej spotykanym gadem w Polsce. Jej długość ciała wynosi przeważnie 11 cm, a całkowita długość z ogonem dochodzi do 28 cm. Samce w okresie godowym przybierają jaskrawozieloną barwę, co czyni je łatwo rozpoznawalnymi. Zwinka potrafi w obliczu zagrożenia odrzucić swój ogon, który później odrasta, co jest znanym mechanizmem obronnym.
W Polsce wyróżnia się trzy podgatunki jaszczurki zwinki, a jej liczebność jest stabilna, mimo zagrożeń takich jak urbanizacja i degradacja siedlisk. Zwinka jest objęta ochroną gatunkową i ujęta w załączniku IV dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej.
Ekologia i tryb życia jaszczurek
Jaszczurki to zwierzęta dzienne, które najczęściej można spotkać wygrzewające się na słońcu. Rankiem, po pobraniu odpowiedniej dawki ciepła, są aktywne i polują. Gdy temperatura staje się zbyt wysoka, chowają się do wykopanych przez siebie norek. Są to zwierzęta terytorialne i bronią swojego obszaru.
Ich dieta jest zróżnicowana i obejmuje głównie bezkręgowce, takie jak owady, pająki, czy ślimaki. Często polują z zasadzki, a ich ofiarami padają również młode jaszczurki innych gatunków. W niektórych przypadkach mogą wykazywać kanibalizm, co jest interesującym aspektem ich zachowań żywieniowych.
- Owady z rzędów Coleoptera, Lepidoptera, Hymenoptera, Diptera,
- Pająki, wije, ślimaki,
- Gąsienice, stonogi, dżdżownice, małe żaby,
- Małe jaszczurki – w tym młode własnego gatunku.
Okres godowy i rozmnażanie
Okres godowy jaszczurek trwa od kwietnia do czerwca, z największą intensywnością w maju. Samce w tym czasie przybierają intensywną zieloną barwę i toczą walki o prawo do kopulacji. Samice po kopulacji składają jaja w wykopanych noreczkach, w których młode wylęgają się po około 6–8 tygodniach. Młode jaszczurki mają około 5,5–6,5 cm długości i są jednolicie brązowe.
Jaszczurki są niezwykle fascynującymi stworzeniami, których różnorodność i adaptacje ekologiczne wzbudzają podziw i ciekawość zarówno badaczy, jak i amatorów przyrody.
Zagrożenia i ochrona jaszczurek
Chociaż jaszczurki są dość powszechne, ich liczebność w niektórych regionach jest zagrożona. Urbanizacja, zanikanie naturalnych siedlisk oraz zmiany klimatyczne to główne czynniki wpływające na ich populacje. Ponadto, jaszczurki mają wielu naturalnych wrogów, takich jak węże, ptaki drapieżne czy ssaki.
Jaszczurki są również narażone na pasożyty, takie jak przywry, tasiemce czy kleszcze. W Polsce są objęte częściową ochroną, a ich ochrona polega na zabezpieczeniu miejsc rozrodu i odpoczynku. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje jaszczurkę zwinkę za gatunek najmniejszej troski, co oznacza, że jej populacja jest stabilna.
- Urbanizacja i degradacja siedlisk,
- Naturalni wrogowie: węże, ptaki drapieżne, ssaki,
- Pasożyty: przywry, tasiemce, kleszcze,
- Zmiany klimatyczne.
Zadaniem nas wszystkich jest dbanie o środowisko, w którym żyją jaszczurki, aby te wspaniałe gady mogły dalej fascynować kolejne pokolenia.
Co warto zapamietać?:
- Jaszczurki (Lacertilia) to grupa gadów obejmująca ponad 7700 gatunków, występujących na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy.
- W Polsce najliczniej występuje jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), osiągająca długość do 28 cm, z charakterystycznym odrzucaniem ogona jako mechanizmem obronnym.
- Jaszczurki są zwierzętami dziennymi, terytorialnymi, polującymi głównie na bezkręgowce, a ich dieta obejmuje owady, pająki i młode jaszczurki.
- Okres godowy trwa od kwietnia do czerwca, a samice składają jaja, które wylęgają się po 6–8 tygodniach.
- Główne zagrożenia dla jaszczurek to urbanizacja, degradacja siedlisk, zmiany klimatyczne oraz naturalni wrogowie, a ich ochrona polega na zabezpieczeniu miejsc rozrodu i odpoczynku.
